Аталған кешенді зерттеу құрамында 1000 және одан да көп сауын сиыры бар үш сүт фермасы: "Адал АӨК" АҚ, "Айдарбаев" ШҚ ЖК, "Dinara-Ranch "Агрофирмасы" ЖШС мысалында бұзауларды ұстау технологиясын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтауға, олардың даму әлеуетін анықтауға, өндірістік процестерді жүргізу деңгейін бағалауға арналған. Қазақстанның аграрлық секторының сүт саласы үшін модельдік шаруашылықтардың табыстылығының ұсынылған есебі Қазақстан Республикасының АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде мақсаттарға, міндеттер мен индикаторларға қол жеткізуге ықпал ететін республиканың сүтті мал шаруашылығында мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді автоматтандыру бойынша технологиялардың негізделген трансфертін және бейімделуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Модельдік сүт фермаларының нәтижелілігін белгілеуге жүйелі көзқарас олардың қызметінің өндірістік және қаржылық қорытындыларын көрсететін көрсеткіштер жүйесіне негізделген. Негізгі критерийлер 1 га азықтық бірліктердің центнерлерінде азықтық егістікті пайдалану қарқындылығы, сауын сиырлардың өнімділігі, кг/жыл, шикі сүт өндірісінің өзіндік құны, тг/кг, сүтті өткізуден түсетін жалпы кіріс, таза пайда, бір қызметкерге шаққандағы жалпы өнім өндірісі болып табылады. Деректердің мұндай жиынтығы өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін көрсетеді және оларды, оның ішінде жаңа технологияны енгізу кезінде барынша толық пайдаланудың ықтимал резервтерін көрсетеді. Авторлар сүт өндірісіндегі технологиялық процестерді автоматтандыруды енгізетін модельдік фермамен салыстырғанда фермалардың экономикалық тиімділігіне салыстырмалы бағалау жүргізудің орындылығын атап өткен

Зерттеудің мақсаты - Қазақстанның жайылымдық жерлерінің шөлейттенуін тоқтату және алдын алу проблемаларын зерделеу және автоматтандырылған ақпараттық басқару жүйесінің моделін енгізу жолымен мал жаю аумақтарын дағдарысқа қарсы басқару шараларын әзірлеу. Авторлар Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған Бағдарламаны іске асыру шеңберінде қаралып отырған проблема бойынша деректерді ұсынды. Республиканың шөлейтті аймағының өсімдіктері мен топырақ жамылғысына антропогендік факторлардың әсерін талдау негізінде оның жалпы ауданы 50 млн гектардан асатыны анықталды, бұл республиканың жайылымдық алқаптарының шөлейттенуін еңсеру үшін іс-шаралар жүйесінің өзектілігі мен уақтылы жүргізілуіне себеп болды. Мемлекеттік ақпараттық жүйені (МАЖ) және Смарт-технологиялар негізінде агробизнес объектілерінің кооперациясын пайдалана отырып, әкімшілік ауданның пилоттық инновациялық-белсенді аумағы мысалында ААБЖ енгізу нәтижелері көрсетілген. Агроландшафттың әртүрлілігі мен саралануын басқару оның тепе-теңдігінің тұрақтылығын, потенциалдың өзін-өзі қалпына келтіруін және антропогендік жүктемелерге төзімділігін анықтайды. Сондықтан жайылымдарды басқару кезінде биотоптардың гетерогенділігін, ең алдымен регенерациялық орталықтарды, батпақты шалғындар мен жайылымдарды, биотаның түйінді қоюлануын сақтау қажет; ландшафттағы көптеген биотикалық және абиотикалық факторлардың тепе-теңдігін сақтау үшін біркелкі агрорельефтен аулақ болу керек; тиісті автоматтандырылған ақпараттық басқару жүйесін дамытуды қажет ететін аймақтың экологиялық негізінің өзара байланысты элементтерін құруға ұмтылу керек.

Мақалада экономикалық дағдарыстарға әдістемелік тәсілдер зерттеліп, экономикадағы дағдарыстық құбылыстарға сипаттама берілген. Ауыл шаруашылығындағы дағдарыстың даму себептері қарастырылып, одан шығудың алғышарттары жүйеленді. Жаһандық экономикалық дағдарыс жағдайында аграрлық сектордың тұрақсыздығын күшейту факторлары талданды. Оның жағымсыз және оң әсерін айқындайтын бірқатар мән-жайлар айқындалды, оларды есепке алмағанда ықтимал шығындарды объективті түрде анықтау және отандық агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың ықтимал нұсқаларын болжау қиын. Құрылымдық дағдарысқа ерекше назар аударылады. Авторлар аграрлық саладағы қазіргі жағдай экономикалық дағдарыс процестерінің дәстүрлі жіктелуіне жатпайды деп тұжырымдайды және жүйелі дағдарысты қоса отырып, мерзімді дағдарыстарды бағалау әдістемесін толықтыруды ұсынады. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешеніндегі дағдарыстық жағдайларды диагностикалаудың әдістемелік негіздері жасалды, бұл одан әрі алдын-алу мақсатында ондағы қауіпті жағдайларды анықтауға және зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Әдістемеде салалық және экономикалық деңгейлердегі экономикалық жүйелердің дағдарыстық жағдайларын бағалаудың тұжырымдамалық тәсілдері көрсетілген. Дағдарыс құбылыстарын диагностикалау экономиканың дамуын сипаттайтын көрсеткіштердің сыни мәндерін кейіннен республиканың агроөнеркәсіптік өндірісі деңгейінің интегралдық коэффициентін есептей отырып, олардың нақты мәндерімен салыстыру негізінде жүзеге асырылады.

Отандық АӨК-нің жұмыстың цифрлық форматына көшуінің негізгі алғышарттары көрсетілген. Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуына цифрлық технологиялардың әсер ету векторлары қарастырылуда. Экономика салаларындағы цифрлық жаңғыртулар - бұл, ең алдымен, елдің көлік-логистикалық жүйесін автоматтандыру; аграрлық салада, өнеркәсіпте коммуникациялық процестерді пайдалану; электрондық сауда және цифрлық ақпараттың сақталуы мен қолжетімділігін қамтамасыз ету жүйелерін жақсарту, сондай-ақ "ақылды" қалаларды құру үшін осы әдістер мен тәсілдерді іске асыру арқылы жаңа индустрия құру. Авторлар цифрландыру - осы мақсаттарға қол жеткізудің ең перспективалы құралдарының бірі екенін атап өткен. Сонымен қатар, агробизнесте шешім қабылдауда оның кірістілігін арттыру, нарықтағы үлесін кеңейту, капиталдандырудың өсуі сияқты категорияларды басшылыққа алатындығын түсіну керек. Бұл бағытта цифрландыру одан әрі дамуды ынталандырудың бірі болып табылады, өйткені бәсекеге қабілетті нарықтарда болжамды тәуекелдің қолайлы деңгейімен кірістілікті арттыруды қамтамасыз етуге қабілетті кез келген шаралар зерделенуге және практикаға енгізуге жатады. Республиканың ауыл шаруашылығындағы тиімді, цифрлық технологиялардың ерекшеліктері талданған. Отандық аграрлық сектордың негізгі проблемасы ретінде төмен өнімділік пен жоғары шығындар айқындалды. Қазақстанның мемлекеттік саясаты инновациялық нанотехнологиялар бойынша құрылған ауыл шаруашылығы техникасының жетекші әлемдік брендтерін елімізге тартуға, оқшаулаудың объективті түрде орындалатын шарттарымен жергілікті өндірістерді қолдауға бағытталған. Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын, малдардың өнімділігін және еңбек өнімділігін арттыру, өндірістік шығындарды төмендету міндеттерін шешу үшін жоғары технологиялық әдістерді қолдану қажеттілігі туралы қорытынды жасалған.

Авторлар зерттелетін тақырыптың маңыздылығын атап өткен, өйткені аймақтық деңгейде агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың маңызды міндеттері шешіледі: инвестицияларды оңтайландыру, өндіріс көлемінің өсуі, белсенді халықтың жұмыспен қамтылуын арттыру, инновациялық қызметті дамыту. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау және бизнес-процестер осы міндеттердің шешілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Агроөнеркәсіптік кешен саласындағы деректер макро деңгейді (тұтастай алғанда аграрлық өндіріс), мезодеңгейді (әртүрлі салалар мен іскерлік белсенділік кәсіпорындарының салааралық шаруашылық байланыстары), микродеңгейді (жекелеген ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер) қамтиды. Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша есептік деректер келтірілген: ауылдардағы халық саны, қала мен ауыл тұрғындарының арақатынасы, ауыл халқының өсу қарқыны, оның үлес салмағы. Саладағы жалпы ішкі өнімнің мөлшері талданған. Оның дамуына қай өңірлер үлкен үлес қосатыны анықталған. Өңірлік деңгейде мал мен құс санының, мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің көлемінің көрсеткіштері зерттелген, өйткені олар мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді сипаттайды. Рентабельділіктің өсуіне, органикалық өнім өндіруге байланысты отандық аграрлық сектордағы ұдайы өндіру процестерін айқындайтын заңнамалық негіз айқындалған. Елдің АӨК-дегі өңірлік ерекшеліктер, үрдістер мен перспективалар белгіленген. Статистикалық деректерді пайдалана отырып, өңірлердің агроөнеркәсіптік өндірісіне баға берілген. Ауыл шаруашылығын дамыту ұлттық егемендіктің, ауылдық аумақтарды тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттік аграрлық саясаттың негізі болып табылады деген тұжырым жасалған.

Авторлар АӨК саласындағы экономикалық саясатты талдай отырып, Қазақстан Республикасының аграрлық секторын мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары мен басымдықтарын зерделеген. Саланың қазіргі жағдайы мен даму үрдістеріне талдау жүргізілген. Агроөнеркәсіп өндірісінің проблемалары белгіленген. Қазақстанның аграрлық саясатын іске асыру шаралары қаралған. Пісіп-жетілген мәселелерді шешу перспективалары республиканың аграрлық саласы үшін іске асырылып жатқан орта және ұзақ мерзімді Мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде көрсетілген. Ұлттық экономиканың маңызды секторы ретінде Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың негізгі қағидаттары қаралған. АӨК субъектілерін мемлекеттік жеңілдікпен субсидиялауға және кредиттеуге ерекше назар аударылатын агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың әдістері мен нысандары талданған. Агроқұрылымдарда, аграрлық еңбек нарығында жұмыспен қамту саясатының кейбір аспектілері қозғалған. Зерттеу нәтижелері бойынша азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, инновациялық даму негізінде ішкі және сыртқы нарықтарда отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, кәсіпкерлік жүйесін кеңейту үшін қолайлы орта құру, саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру, тауар өндірушілердің қаржылық тұрақтылығы үшін елдің аграрлық секторын мемлекеттік реттеудің маңыздылығы туралы тұжырымдар жасалған.

Жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасының аграрлық секторын мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу болып табылады, онсыз азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қайта өңдеу салаларын шикізатпен жабдықтау, ішкі нарықты импорттан қорғау бойынша өзіне жүктелген міндеттерді шешу мүмкін емес. Мақалада дамыған елдер сондай-ақ экологияландыру проблемаларына, инновациялық технологияларды практикада міндетті пайдалануға тәуелді табиғи-климаттық факторлардың әсеріне ұшыраған ауыл шаруашылығы саласын қолдауды жүзеге асыратыны атап өтілген. Сонымен бірге, авторлар мемлекеттің экономикаға тікелей араласуын шектеу керек деп санайды. Ол экономикалық құралдарды: салықтарды, тарифтерді, кредит-ақша тетігін жетілдіруге бағдарлануы тиіс. Мақалада бірнеше жыл ішінде ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын қаржыландыру және олардың тиімді жұмыс істеуі үшін республикалық бюджеттен бөлінген қаражат туралы мәліметтер келтірілген. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту даму институттарының қызметімен өзара байланыста екені анықталған. Олардың жұмыс істеу практикасында туындаған проблемалар анықталған, атап айтқанда, бұл қаржы-қаражатқа, аграрлық бейіндегі құрылымдарға кредиттер беру, кредиттелетін жобалардың орындалу барысын бақылауды жүзеге асыру мәселелеріне қатысты болады. Туындаған қиындықтар осы құрылымды қайта құру қажеттілігін түсінуге әкеледі. Нәтижесінде үш қаржы институты қалады: "Аграрлық несие корпорациясы" АҚ, "ҚазАгроҚаржы" АҚ және "Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры" АҚ. Бұл өзгерістер АӨК басқару тетігін жетілдіруге ықпал ететін болады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі - ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін арттыру, ауыл халқының жұмыспен қамтылу деңгейін және табысын арттыру, ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешу үшін шағын агробизнес субъектілерін дамытудың маңыздылығы болып табылады. АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрлігі әзірлеген аграрлық секторды мемлекеттік қолдау шараларының жүйесі қаралды, ол өнім өндірудегі шығындарды субсидиялауды, мүлікті сақтандыруды, жеңілдікпен салық салуды, объектілер құрылысына немесе оларды жаңғыртуға арналған инвестициялық субсидияларды, жеңілдікпен кредит беру кезінде сыйақы мөлшерлемесін өтеуді субсидиялауды қамтиды. Мақалада негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштер: қызмет түрлері бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі; ауыл шаруашылығы дақылдары егістерінің құрылымы, олардың түсімділігі, оның ішінде дәнді және майлы дақылдарды жалпы жинауды қоса алғанда, республиканың ұсақ тауарлы шаруашылықтары да талданған. Авторлар жаңа қаржы құралын - инвесторларға (кредиторларға) шағын кәсіпкерлік құрылымдарда аграрлық өндіріс пен тауар өткізуді қаржыландыруға мүмкіндік беретін аграрлық қолхатты пайдалану бойынша ұсыныстар; арнаулы салық режимдерін қолданатын салық төлеушілерді үш жыл мерзімге табыс салығын төлеуден босату, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын коммерциялық банктердің кредиттеуін, болашақта саланы қолдауға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақша қаражатының көлемін қысқартуға мүмкіндік беретін тетіктерді жетілдіру жөніндегі ұсынымдар әзірледі. АӨК-дегі шағын кәсіпкерлік құрылымдарды одан әрі дамыту және оларды мемлекеттік қолдау халықтың тамақ өнімдеріне қажеттілігін қанағаттандыру негізінде отбасылық шаруашылықтың барлық нысандарының қалыптасуы мен жұмыс істеуінің әлеуметтік-экономикалық процестерін жетілдіруге; кооперация мен интеграция негізінде баламалы бағыттардың дамуын ескере отырып, ауыл тұрғындарын жұмысқа орналастыру көрсеткіштерін арттыруға мүмкіндік береді деген қорытынды жасалған.

АӨК-де мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетіктерін жетілдіру бойынша теориялық тәсілдерді зерделеу және ұсынымдарды негіздеу мемлекет пен бизнес үшін өзара тиімділік жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің ресурстық базасын кеңейтуге мүмкіндік беретін олардың қажеттілігі мен практикалық маңыздылығымен түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы саласында мемлекеттік-жекешелік әріптестікті пайдалану проблемалары талданып, оның агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажеттілігі көрсетілген. БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы ұсынған агробизнесті дамытудағы МЖӘ-нің кең таралған жобаларының 4 түрі ұсынылған. Аграрлық секторда мемлекеттік-жекешелік әріптестіктің белсенді дамуына кедергі келтіретін себептер анықталды: қолма-қол ақшаның болмауы; көбінесе банктен кредит алу мүмкіндігінің төмендігі; мамандардың біліктілігінің жеткіліксіздігі. МЖӘ перспективалық бағдарламалары үшін елеулі әлеуеті бар негізгі бағыттар айқындалды: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы салаларында органикалық өнім өндіру; ет өнімдері мен сүт көлемін ұлғайту; көкөніс өсіруге ғана емес, гүл өсіруге де мамандандырылған жылыжай шаруашылығын дамыту. Аграрлық өндірісте мемлекеттік-жекешелік әріптестікті пайдаланудың SWOT талдауы берілген, оның күшті жақтары мен мүмкіндіктері, әлсіз жақтары мен қауіптері көрсетілген, сондай-ақ зерттеу нәтижелері бойынша республиканың АӨК-дегі МЖӘ институтын дамытудың тұжырымдамалық бағыттары айқындалған. Мемлекеттік-жекешелік әріптестіктің мынадай артықшылықтары көрсетілген: оның тетігін пайдалану ауыл шаруашылығына қосымша инвестициялар тартуға, өндірістік қуаттарды жаңғыртуға, өндірістің кірістілігін арттыруға, ішкі нарықты сапалы және қолжетімді тамақ өнімдерімен молықтыруға, елдің экспорттық әлеуетін іске асыруға, салық түсімдерінің ұлғаюына ықпал ететін болады.

Авторлар ел экономикасын дамытудың жаңа инновациялық моделінің элементтерінің бірі ретінде кәсіпкерлік университеттерді қалыптастырудың рөлін көрсету және проблемаларды шешу жолдарын ұсыну мақсатын қойды. Әлемде және республикада пандемияға қарсы қалыптасқан жағдайға байланысты жоғары оқу орындарындағы ғылыми зерттеулердің аграрлық саладағы жетістіктермен өзара байланысына ерекше көңіл бөлінеді. Зерттеу және кәсіпкерлік қызметпен сипатталатын жоғары оқу орындары АҚШ, Ұлыбритания, Австралия және басқа да көптеген елдерде қауіпсіз дамып келе жатқан үштік спираль моделіне сәйкес құрылады. Ауыл шаруашылығы саласындағы ғылыми әзірлемелер тұтынушылардың талаптарына әрдайым сәйкес келе бермейтіні атап өтілді. Көбінесе олар білім беру жүйесінде белгілі емес немесе бәсекеге қабілетсіз болуы мүмкін, тәжірибе сұраныстарымен салыстыруға келмейді. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары өндірістің маусымдылығына және кірістердің тұрақсыздығына байланысты инновациялық технологияларды игеруге және өндіріске енгізуге арналған шығындарды қаржыландыруға мүмкіндігі жоқ. Аграрлық сектордың даму серпіні (ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, ауыл шаруашылығы дақылдарының негізгі түрлері бойынша гектардан өнімділік, мал басының саны), ауыл шаруашылығы мамандықтарының білім беру бағдарламаларының сапасы көрсетілген. "Атамекен" Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының рейтингтері негізінде Қазақстанда ғылымды қаржыландыруға арналған шығындар қарастырылған. Кәсіпкерлік университеттер жоғары оқу орындары мен агробизнес арасындағы қатынастарды үйлестіру проблемаларын шешудің нақты мүмкіндіктеріне ие, екі тараптың имиджін жақсартуға, олардың инвестициялық тартымдылығын және нарықтық ортадағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.

Жарияланым бірнеше жаһандық дағдарыстардың қабаттасуы жағдайында Органикалық ауыл шаруашылығының даму проблемаларын: азық-түлік, климаттық, қаржылық, "пандемиялық" және оларды шешудегі Қазақстанның мүмкіндіктерін зерттеуге арналған. Автор органикалық қозғалыс мақсаттарына жету үшін динамикалық мемлекеттік стратегия қажеттілігін негіздейді. Халықаралық ұйымдар әзірлеген базистік қағидаттар мен критерийлер және олардың Қазақстан Республикасының нормативтік және заңнамалық актілерімен арақатынасы тұжырымдамалық тұрғыдан қаралды. Елдегі қоғамдық және мемлекеттік ұйымдардың органикалық қозғалысының қалыптасуына қосқан үлесіне қысқаша шолу жасалды. Әлемдегі және Қазақстандағы ағымдағы ахуалға талдау ұсынылды. Тұжырымдамалық позиция ауылшаруашылықты жаһандық экологияландыру парадигмасына негізделген, бұл кезде әр мемлекет қоршаған ортаға, адам денсаулығына, өсімдіктер мен малдар өміріне қауіпсіз ауылшаруашылық технологияларына көшу үшін жер мен топырақ ресурстарының бар әлеуетін барынша арттыруға тырысады. Әлем халқын азық-түлікпен қамтамасыз етудегі органикалық ауыл шаруашылығының рөлі, оның даму перспективалары мен проблемалары туралы шетелдік ғалымдардың көзқарастары мен пікірлеріне шолу жасалған. Қысқа мерзімді перспективада органикалық сектор ареалдарын кеңейту параметрлері тұжырым- дамалық тұрғыдан үш сценарий бойынша айқындалды: прагматикалық, оңтайлы және нақты. Органикалық секторды қолдау жөніндегі міндеттер мен бағдарламалық шаралар аталды. Автордың ұсыныстары аграрлық экономиканың 2026 жылға дейінгі әлеуметтік- экономикалық даму бағдарламасын әзірлеу кезінде, сондай-ақ республикалық және өңірлік деңгейлерде басқару шешімдерін қабылдау кезінде әдіснамалық база ретінде пайдаланылуы мүмкін.

Ғылыми зерттеуде республика халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселелері баршылық, қолжетімділік және жеткіліктілік өлшемдері бойынша көрсетілген. Ұлт денсаулығы - дұрыс теңдестірілген тамақтануға тікелей тәуелді елдің тұрақты дамуының негізі болады. Мақалада ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өнімдерінің жалпы өндірісін талдау ұсынылған. Азық-түліктің экономикалық және физикалық қолжетімділігін анықтау үшін Қазақстан тұрғындарының тағам өнімдеріне қатысты жан басына шаққандағы орташа ақшалай табыстарының бағасы мен сатып алу қабілеті талданды, оларды сатып алуға, пайдалануға арналған шығыстардың заттай көріністегі деңгейі көрсетілді. Өңірлер бойынша, ауылдық жерлерде тұратын адамдардың әртүрлі санаттары бойынша негізгі тағам өнімдерін пайдалану көрсеткіштерін салыстыру қала және ауыл тұрғындары үшін, сондай-ақ аумаққа, табыс деңгейіне, ең төменгі күнкөріс шегіне байланысты ауытқуларды анықтады. Он сегіз жасқа дейінгі балалары бар ондық топтар мен үй шаруашылықтарын тұтынудың айырмашылықтары көрсетілген. Ондық топтар мен аймақтар бойынша калориялық тамақтану құрылымында ауытқулар бар. Тамақтану проблемаларының республика халқының осал топтарының денсаулығына әсері қарастырылуда. Диетаға әсер ететін себептер мен факторлар анықталған және талданған. Тұрақты экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуге, сау, органикалық өнімге деген көзқарасқа салыстырмалы талдау берілген. Ел тұрғындарын жеткілікті және қолжетімді азық-түлікпен қамтамасыз ету, сұраныс пен ұсыныстың теңгерімін белгілеу, өндірілетін өнімнің сапасын арттыру проблемасын шешу кез келген елдің мемлекеттік саясатының маңызды басымдығы болып табылады.

Осы тақырып бойынша зерттеудің өзектілігі мен уақтылығы - Қазақстанның АӨК негізгі роль атқаратын инновациялық типтегі экономиканы дамыту қажеттілігінде. Мақалада аграрлық салада тұрақты инновациялық ортаны қамтамасыз етумен байланысты мәселелерді шешуді ұсынатын отандық және шетелдік аграрлық ғалымдардың көзқарастары келтірілген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (Франция, Париж) стандарттарын енгізуге ерекше назар аударылған. Қазіргі жағдайда бүкіл әлемде ғылыми-технологиялық және инновациялық қызметті өлшеу жүзеге асырылатын ЭЫДҰ-ның негізін қалаушы құжаты "ФРАСКАТИ" басшылығы болып табылатыны атап өтілді. Осы құжатқа сәйкес ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың мәні анықталды, ғылыми қызмет оны ҒЗТКЖ ретінде тану үшін сәйкес келуі керек бес критерий көрсетілген. Оларға ішкі шығындардың бес жылдық динамикасы және ЖІӨ-ге қатынасы төмендеу үрдіске ие болады, бұл көрсеткіштер ауыл шаруашылығы үшін де көрсетілген. Қорытындыда мақсаттарға көп жағдайда қол жеткізуге мүмкіндік беретін қорытынды жасалған, авторлардың пікірінше оны іске асыру жолдары көрсетілген. Зерттеушілер қазіргі уақытта агроөнеркәсіптік кешеннің ғылымды қажетсінетін өніміне сұраныс артып келе жатқанына және осы жағдайларда республикадағы зерттеулер мен әзірлемелерді қаржыландыруды ұлғайту қажеттігіне сенімді.

Авторлар еліміздің ауыл шаруашылығы дамуының қазіргі жағдайына талдау жа- сап, аграрлық сектор жұмысының нәтижелілігін арттыру жолдарын көрсеткен. АӨК халықтың азық-түлікпен қанағаттану деңгейімен, тамақ өнімдерінің сапасымен сипатталатын мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған. Мақалада жалпы ұлттық өнімнің құрылымында оның үлесі әлі де төмен болып отыр, ал ауыл шаруашылығы өнімдерінің жекелеген түрлері бойынша республика импортқа тәуелді болып тұр. Шаруашылық санаттары бөлінісінде аграрлық өндіріске талдау жасалған. Оның дамуын тежейтін негізгі себептер анықталған, мысалы: тиімсіз ұсақ шаруашылықтардың едәуір санының болуы, материалдық-техникалық базаның әлсіздігі, өндіріске инновациялық технологияларды енгізу деңгейінің төмендігі. Аграрлық азық-түлік нарығында ауыл шаруашылығы кәсіпорындары неғұрлым тиімді жұмыс істейтіні негізделген, ал агроқұрылымдарда саны бойынша шаруа (фермер) қожалықтары басым, олардың саны 94%-ды немесе 196 мың бірлікті құрайды. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында тұтынушылардың сұранысына икемді жауап беретін шағын шаруа қожалықтары қажет екендігі анықталған, бірақ олар тиімді болуы керек. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен шаруа (фермер) қожалықтарының негізгі экономикалық көрсеткіштеріне салыстыру жүргізілді. Іс жүзінде Ш(ф)Қ-тың 40%-ы 10 га-дан аспайтын жерге ие және негізінен тиімсіз жұмыс істейді. Авторлар Қазақстанда бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге тиіс ірі, тауарлы шаруашылықтар құру керек деп есептейді.

Зерттеудің міндеті - қолданбалы математиканың заманауи әдісін-ауылшаруашылық қызметінің өзара тәуелді және өзара тәуелді құбылыстары мен процестерін анықтауға мүмкіндік беретін факторлық талдауды көрсету. Олардың кейбіреулері тікелей байланысты, басқалары жанама. Бұдан шығатыны, маңызды әдіснамалық аспект факторларды және олардың зерттелетін экономикалық көрсеткіштердің көлеміне әсерін зерттеу болып табылады. Факторлық талдау әдісі Қазақстанның Жамбыл облысының агроөнеркәсіптік кешенінің мысалында көрсетілген. Оның өндірістік көрсеткіштері суармалы егіншілік жағдайында ұсынылған. Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын болжау нәтижелері берілген, аграрлық өндірісті дамытудың экономикалық-математикалық модельдері әзірленген. Ауылшаруашылық кәсіпорнының маркетингтік қызметін басқару жүйесі және ақпараттық өзара әрекеттесу схемалары, модельдеу принциптері мен әдістері ұсынылған. Зерттелген математикалық құбылыстарды өңдеу нәтижесінде алынған сандар арасындағы байланыс анықталды, олардың кейбіреулері іргелі және факторлық талдаудың барлық процедураларының негізі болып табылады. Айнымалылар арасындағы корреляциялық матрицаның моделін құратын маңызды элементтер көрсетілген. Орташа өндіріс динамикасындағы өндірістік факторлардың ауытқуын тегістеу мақсатында жасалды. Нәтижесінде көп өлшемді статистикалық әдістер перспективалы болып табылады. Авторлар факторлық талдауды қолдану зерттелетін аймақтың ауыл шаруашылығындағы жағдайды объективті және жан-жақты көрсететінін айтады.

Зерттеу мақсаты ретінде авторлар еліміздің агроөнеркәсіптік кешенінің энергия тиімділігін арттыру мәселелерін қарады. Тақырыптың өзектілігі ұлттық экономиканың зерттелетін секторы жоғары энергия сыйымдылығымен және энергия ресурстарын тиімді тұтынудың төмен деңгейімен сипатталады, бұл ішкі және әлемдік нарықтардағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсер етеді. Негізгі проблемалар, энергияның төмен тиімділігіне әсер ететін факторлар анықталған. Аграрлық секторда ресурстарды үнемдейтін инновациялық технологиялар: нақты егіншілік жүйесін, биогаз технологияларын енгізу есебінен энергия үнемдеуді арттырудың маңыздылығы негізделген. Олардың жеке элементтерінің артықшылықтары, энергия ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін экономикалық тиімділік ұсынылған. Спутниктік және компьютерлік техникалық құралдар кешеніне негізделген дақылдардың өнімділігін басқару жүйесін жандандыруға бағытталған ұсыныстар жасалған. Биогаз технологияларын қолдану бойынша шет елдердің тәжірибесі талданды, бұл тек энергетикалық ғана емес, сонымен қатар экологиялық міндеттерді шешуге ықпал ететін жаңартылатын энергетиканың осы бағытын дамытудың перспективаларын көрсетеді. Мал фермалары мен ауыл тұрғындарының энергетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін биогаз өндіретін қондырғыларды пайдаланудан айтарлықтай пайда көрсетілген. Бір мезгілде ауыл шаруашылығы өндірісінің қалдықтарын ұтымды басқаруға мүмкіндік беретін биогаз жобаларын іске асырудың экономикалық орындылығы мен тиімділігі дәлелденді. Егер саланың қалдықтары тиісті түрде қайта өңделмесе, мал шаруашылығы саласының ауқымын кеңейту қоршаған ортаға теріс әсер етуі мүмкін екендігіне байланысты Ауылдық жерлерде экологиялық таза биогаз технологияларын ілгерілетуді ынталандыру жөнінде ұсыныстар әзірленді.

Мақалада республиканың оңтүстік өңірінде салаларды қарқынды дамыту үшін өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының басым бағыттары айқындалып, агроөнеркәсіптік секторды дамыту проблемалары қаралған. Өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіруге сипаттама берілген. Осы аумақтың табиғи әлеуеті жүгері, соя, қант қызылшасы, мақта сияқты ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру мүмкіндіктеріне, жайылымдардың елеулі алаңдарына ие. Ірі қара мал, қой, құс, шошқа басының саны, жайылымдық жерлердің ауданы, көкөністер мен картоптың өнімділігі, ірі қара мал етін, қой етін өндіру көлемі, облыстар бөлінісінде ет және сүт бағытындағы малдардың шоғырлануы көрсетілген. Өндірілген өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне баға берілген. Ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін ұлғайтудың әлеуеті, нысаналы бағдарлары мен перспективалары айқындалған. Етті мал шаруашылығында мамандандыруды тереңдету, қарқындату есебінен өнеркәсіптік негізде саланы дамыту, ашық ауада бордақылау шаруашылықтарын ұйымдастыруға, жас төл өсіру аймақтарын құруға мүмкіндік беретін қолайлы табиғи- климаттық жағдайлар, жемдік астық егістерін кеңейтуді қамтамасыз ететін ирригациялық жүйелер бойынша ұсыныстар әзірленді. Авторлар етті мериностың жаңа тұқымдарын пайдалана отырып, қой еті мен биязы жүнді ала отырып, қарқынды технологиялар негізінде биязы жүнді қой шаруашылығын, сондай-ақ халықты тұтас сүт өнімдерімен толық қамтамасыз ету мақсатында ішкі нарықты қой еті мен сүтті мал шаруашылығымен молықтыру үшін етті қой шаруашылығын дамыту қажеттілігі туралы қорытынды жасалған.

Мақала авторлары тәжірибе сұраныстарын ескере отырып, республиканың агроөнеркәсіптік кешенін дамытудағы шағын кәсіпкерліктің рөлін көрсеткен. Нарықтық қатынастарға көшу әр түрлі меншік нысандарына негізделген ауылда көп құрылымды экономика қалыптастыруды болжайды. Бұл тақырыптың өзектілігі мемлекеттің агроөнеркәсіптік саясатында фермерлік және агробизнестің басқа да нысандарын дамытуға көп көңіл бөлінетіндігінде. Мақалада шаруа (фермер) қожалықтарының жұмыс істеуінің экономикалық тиімділігін арттыру және оларды азық-түлік нарығындағы үнемі өзгеріп отыратын жағдайларға бейімдеу объективті қажеттілікке айналатыны атап өтілген. Елдің аграрлық секторында Ш(Ф)Қ маңыздылығы ашылады. Олардың сипаттамасы басқарудың тұрақты динамикалық формасы ретінде берілген. Тиімді жұмысты ұйымдастыру үшін олардың қызметінде мемлекеттік реттеудің тиімді, жетілдірілген жүйесінсіз мүмкін емес болатын сапалы қайта құру қажет екендігі баса айтылған. Шағын агробизнестің әлеуметтік-экономикалық мәні және оның жұмыс істеу ерекшеліктері көрсетілген. Отандық және шетелдік аграрлық ғалымдардың фермерлік шаруашылық мәселелеріне көзқарастары ұсынылған. Олардың жұмысының негізгі түрлері (қаржылық, өндірістік-шаруашылық, өткізу) талданған. Қызылорда облысының Ауыл шаруашылығы өндірісінің даму серпіні және ондағы Ш(ф)Қ үлесі (жалпы өнім көлемі, егіс алаңдары және т.б.) қаралған. Агроқұрылымдардың: "Асан" ШҚ (қой шаруашылығы), "Қарақат" ШҚ (көкөніс-сүт бағыты), "Құланды" ШҚ (түйе шаруашылығы), "Мәдіқажы" ШҚ (күріш шаруашылығы) жұмыстарына баға берілген. Тиімді және типтік экономикалық модельдер көрсетілген.

Міндетті емес мазмұнға көшумен бірге табынды басқару мәселесі ерекше өткір тұр. Зерттеу мақсаты - құрамында 100 және одан да көп сауын сиыры бар 7 модельді сүт фермалары базасында инновациялық технологияларды пайдалана отырып, сүт өндіру тиімділігін негіздеу. Зерттеу тақырыбының өзектілігі - әр түрлі топтағы жас малдарды өсіру үшін сандық технологиялар мен қарқынды азықтандыру арқылы "табынды басқару" жүйесін тиімді қолдануды талдау болады. Аталған шаруашылық жүргізуші субъектілерге инновациялық технологияларды енгізудің экономикалық тиімділігі көрсетілді, бұл олардың даму әлеуетін анықтауға, өндірістік процестерді жүргізу нәтижелерін бағалауға мүмкіндік берді. Авторлар сүт саласы үшін Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде мақсаттар мен индикаторларға қол жеткізуге ықпал ететін Қазақстанның сүтті мал шаруашылығында мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің технологиялық процестерін автоматтандыру бойынша технологияларды трансферттеу және бейімдеу маңыздылығын атап өткен. Есептеулер негізінде жоғары қаржылық көрсеткіштер алынған модельдік фермалардың мысалдары келтірілген. Сүтті мал шаруашылығының дамуы және сиырлардың өнімділігінің артуы көбінесе жемшөп өндірісінің қарқындылығына, малды дұрыс күтіп-ұстауды ұйымдастыруға, өсіруге арналған өсірілген сиырлардың тұқымы мен сапасына байланысты екендігі анықталды. Тәжірибелік топтарда жас ірі қара малының жемшөп рационын оңтайландыру кезінде зерттелетін ауылшаруашылық малдарының тірі салмағының өсуі артады.

Бұл зерттеудің міндеттері - сиырларды жынысына қарай бөлінген тұқыммен жасанды ұрықтандыру әдісін қолданудың экономикалық тиімділігін талдау, ұрықтандырылған аналық мал басын және қалыптастырушы функцияның ауруын диагностикалау үшін ультрадыбыстық зерттеу, бұл осы фермалардың даму әлеуетін анықтауға, өндіріс деңгейіне экономикалық баға беруге мүмкіндік береді. Әзірлемелердің материалдары бойынша сүт және оны қайта өңдеу өнімдерін өндіру үшін модельдік шаруашылықтардың нәтижелілігін есептеу ұсынылған, Технологиялық процестерді автоматтандыру бойынша жаңа технологияларды пайдалану мүмкіндіктері көрсетілген. Бұдан әрі ұқсас модельдік фермаларды ұйымдастыру жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарында олардың жұмыс істеу ерекшелігін, сондай-ақ жүйелі кешенді тәсіл негізінде қызметтің өндірістік және қаржылық нәтижелерін көрсететін көрсеткіштерді қарауға баса назар аударған жөн. Қазіргі уақытта малды асылдандыру жұмысындағы генетикалық прогрестің едәуір жеделдеуіне жыныстық немесе жыныстық жолмен бөлінген ұрықты қолдану ықпал етеді. АҚШ-та 211 фермада жүргізілген сынақтарда Гольштейн сиырларының жыныстық ұрықпен ұрықтануы - 47%, джерсей - 53% жетті. Нәтижесінде 89% бұзау алынды. Финляндияда сиырларды жыныстық шәуетпен 2 млн шәуетпен дозада ұрықтандыру төлдердің 20%-ын қамтамасыз етті, соның нәтижесінде қашарлардың 82%-ы туылды, ал кәдімгі криоконсервіленген шәуетпен (15 млн шәуетпен) ұрықтандыру кезінде тиісінше 45 және 49%-ды құрады. Авторлар ұсынған есептеу талданатын жылдың басында шаруашылықтарда бар шағылыстыру жасындағы сиырлар мен қашарлар санынан алынған тірі бұзаулардың пайызын анықтауға негізделген.

Мақалада астық қабылдау кәсіпорнының маркетингтік қызметінің тиімділігіне талдау жүргізу кезінде мақсатты индикаторлар болып табылатын өзекті мәселелер қарастырылған. Өзінің пайдасы мен бәсекелестерге қарсы тұру мүмкіндігімен төлем қабілетті сұранысты қанағаттандыру үшін оның тиімділігін бағалау көрсеткіштері жүйеленген. Сатып алушыларды тарту және тауар нарығындағы позицияларды нығайту кезінде экономикалық бөлім қолдана алатын келесі жалпы көрсеткіштер анықталды - бұл нарықтық және бәсекеге қабілетті тиімділік, тұтынушылармен өзара әрекеттесу, нарыққа бәсекеге қабілетті өнімді жеткізуді қамтамасыз етумен байланысты маркетинг бөлімшесінің функцияларының толық жиынтығын орындау.маркетинг жүйесінің құралдары. Сандық және сапалық әдістерді біріктіретін кешенді тәсілді қолдану қажеттілігі дәлелденді. Дәнді дақылдарды қабылдау және сақтау кезінде қарқынды технологияларды қолдану нәтижелері ұсынылған. Маркетингтік іс-шараларды орындау үшін астық қорларын қалыптастыру бойынша кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің жауапкершілігін бөлу матрицасы жасалды. Астық қабылдау пункті мен астық қоймасының жұмысын қарқындатудың қорытынды критерийлері көрсетілген: табыстылық, рентабельділік, бәсекелестік тиімділік. Кәсіпорынның астық дақылдарын қабылдау, кептіру, сақтау және жөнелту жөніндегі маркетингтік стратегиясында туындайтын проблемалары: ұйымдастырушылық және функционалдық анықталған. Технологиялық процестің асимметриясының анықталған себептерін және жабдықтың жұмысындағы кемшіліктерді жою бойынша практикалық ұсыныстар жасалған.

Авторлар Оңтүстік Қазақстан өңірінің жеміс-көкөніс саласын дамытудың мүмкіндіктері мен перспективаларын зерттеді. Тамақ өнеркәсібінің басым салаларының бірі Жеміс-көкөніс секторы болып табылады. Мақалада жеміс-көкөніс өндірісінің тиімділігін арттырудың өзекті мәселелері қарастырылады, оларды шешу елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін маңызды, өйткені жоғары биологиялық құндылықтың арқасында көкөністер мен жемістер халықтың теңдестірілген және байытылған тамақтануында ерекше орын алады. Жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру көлемін кеңейту перспективасының ғылыми және практикалық маңыздылығы атап өтілді. Индустриялық-инновациялық жолға көшу, жеке жеміс-көкөніс өнімдерін қайта өңдеудің бәсекеге қабілеттілігінің жоғары деңгейі бойынша ұсынымдар ұсынылды. Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі (Алматы, Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстары) инновациялық даму дәрежесі мен шарттарына баға берілді. Жеміс-көкөніс дақылдарын өсіру әлеуеті анықталды. Оңтүстік Қазақстандағы жеміс-көкөніс тауарлары тобын өндірудің, сақтаудың, қайта өңдеудің және өткізудің қазіргі жай-күйінің аспектілері көрсетілген. Жеміс-көкөніс қосалқы кешеніндегі инновациялық қызмет бағыттары талданған. Жеміс-көкөніс өнімдерін өндіруді мемлекеттік реттеу және ынталандыру қажеттілігі негізделген. Қазіргі жағдайда өңірдің экономикалық өсуінің неғұрлым перспективалы бағыты жеміс-көкөніс кластерлерін ұйымдастыру болып табылады. Оның әлеуетті мүмкіндіктерін барынша толық пайдалану, табиғи және экономикалық ресурстарды: жерді, атмосфералық факторларды, суармалы суды, кооперацияны, капиталды шоғырландыруды, жаңа техника мен технологияларды тиімді пайдалануды кеңейту, өңірді азық-түлікпен қамтамасыз ету және алыс және жақын шетелдерге экспортты жандандыру үшін оңтүстік өңірдің жеміс-көкөніс өндірісін одан әрі дамытудың негізгі бағыттары көрсетілген.

Осы зерттеудің мақсатты критерийлері - Шығыс Қазақстан облысында сүт өндірісі мен қайта өңдеу перспективаларының қазіргі жай-күйін, елдің сүт өнімдері өндірісінде жетекші болып табылатындығын көрсету. Мақалада 2015-2019 жылдар кезеңінде осы өңірдің сүт саласының дамуына келесі көрсеткіштер: сүт өндіру көлемі және сүт өнеркәсібі өнімдерінің негізгі түрлері, сүт өңдеу кәсіпорындарының орташа жылдық өндірістік қуатын пайдалану деңгейі; халықтың сүт өнімдеріне қажеттілігі және оларды нақты тұтыну бойынша егжей- тегжейлі талдау берілген. Шығарылатын өнім ассортиментінің саны, оның ішінде өңделген сұйық сүт, кілегей, сары май, ірімшік, сүзбе талданды. Облыстың сүт саласын дамытудың өндірістік қуаттар жүктемесінің жеткіліксіз деңгейі, санитарлық нормалар талаптарына сәйкес келмейтін пайдаланылатын шикізаттың тапшылығы мен төмен сапасы, ескірген материалдық-техникалық база сияқты негізгі проблемалары айқындалған. Өңірдегі сүт зауыттарын шикізатпен қамтамасыз етудің өзекті мәселелерін шешу үшін ірі және орта көлемдегі мамандандырылған сүт шаруашылықтарын қалыптастыру, ауыл шаруашылығы кооперациясының ауқымын кеңейту қажет. Кооперацияланатын шаруашылықтардың қызметін мемлекеттік қолдау және ынталандыру эпидемиологиялық стандарттар мен еңбек гигиенасын сақтау, толыққанды ветеринариялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізу салдарынан өңірдің сүт саласындағы шикізат өндірісін ұлғайтуға, оның сапасын арттыруға ықпал ететін болады, сондай-ақ ауылда халықты жұмыспен қамтуға және елдің азық-түлік қауіпсіздігіне қатысты проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.

Зерттеудің мақсаты - салалық кластерлерді, олардың перспективалы бағыттарын бірыңғай интеграцияланған өндірістік-экономикалық жүйе ретінде жұмыс істейтін Агроөнеркәсіптік кешеннің бастапқы буынын құру және дамыту қажеттілігін негіздеу. Мақала осы өзекті мәселені шешуге арналған. Авторлар республикада қайта өңдеу кәсіпорындары қуатының жетіспеушілігі сезіліп отырғанын, ал жұмыс істеп тұрғандары жүктелмеген күйінде қалып отырғанын атап көрсетеді. Негізгі тоқ етері тиімді тағам кластерлері болып табылады - бұл ірі қайта өңдеу құрылымдары болады. "Мерке Ет" ЖШС Меркі комбинаты базасында ет кластерін ұйымдастыру және тиімді жұмыс істеу шарттары, факторлары, критерийлері қаралды. Қайта өңдеу кәсіпорындарында, зерттеушілердің пікірінше, жаңа, қалдықсыз технологияларды игеру және енгізу қажет және олар интеграциялық процестің әр қатысушысының үлесіне пропорционалды түрде түпкілікті өнімді сатудан түсетін кірісті бөлу қағидатын сақтау негізінде интеграцияланған құрылымдарды құрудың бастауы болуы керек. Агроқұрылымдар қайта өңдеу кәсіпорындарының қуаттылықтарын толықтай пайдалануға қол жеткізуге мүдделі болады, өйткені бұл жағдайда олардың дайын өнімді сатудан бөлінетін пайдадағы максималды үлесі қамтамасыз етіледі. Авторлар аралас салалар кәсіпорындарының интеграциясын белсенді мемлекеттік қолдау арқылы жеделдетуге болады деп мәлімдейді. Ауыл шаруашылығын дамыту агроөнеркәсіптік кешенге кіретін шектес салалармен тығыз байланыста қаралады. Оның экономикалық дамыған елдердегі қарқындату тәжірибесін жалпылау оның құрамындағы салалардың тепе-теңдігін, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруден бастап түпкілікті өнімді алуға дейінгі бірыңғай технологиялық циклдің барлық кезеңдерінде қалдықсыз өндірістің жаңа технологияларын игеруді қамтитын инновациялық саясат аясында өткенін көрсетеді.

Бұл зерттеуде экономикалық-математикалық модельдеу негізінде нарықтық экономика жүйесінде ауылшаруашылық өндірісін басқаруды оңтайландырудың теориялық және практикалық аспектілерін мақсат ретінде қарастырады. Тақырыптың өзектілігі - авторлар ұсынған қазіргі тенденцияларды ескере отырып, аграрлық саланы жетілдірудің теориялық және әдіснамалық ережелері болады. Түркістан облысы Сарыағаш ауданының «Ақжар» АЕМ астық өндірісін жоспарлау тәжірибесінде технологиялық ерекшеліктері негізінде детерминирленген және стохастикалық құрамдардағы суармалы егіншілік жағдайында ауыл шаруашылығында мамандандырудың оңтайландыру модельдері салынды және енгізілді. Мақсатты функциясы оның жалпы кірісін барынша көбейту болып табылады. Суармалы жерлерде алты дәнді дақылдарды өсіруге мамандануы зерттелген. Көп факторлы регрессиялық модельдер негізінде суару және минералды тыңайтқыштар үшін ылғалды ескеретін олардың өнімділігіне тәуелділіктер анықталды. Суаруға арналған ауылшаруашылық кәсіпорындарының оңтайлы мөлшерін анықтаудың экономикалық-математикалық модельдері ұсынылған, бұл табиғи өндірістік ресурстарды ұтымды пайдалануға және басқарушылық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері материалдық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану деңгейін арттыруға бағытталған ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру қызметін басқаруды оңтайландырудың кешенді жүйесін құрудың жаңа әдіснамалары болып табылады. Экономикалық-математикалық модельдердің көрсетілген жиынтығы шаруашылық және өңір басшыларының шаралар қабылдауы үшін құрал ретінде пайдалануға бағытталған. Осы тәсілді оңтайландыру схемаларын іске асыру арқылы енгізу пайда көлемін ұлғайтуға, аграрлық сектордың экономикалық тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Зерттеу мемлекеттік аграрлық саясатты іске асырудың негізгі міндеті ретінде ауыл шаруашылығы мен ауылдық аумақтарды тұрақты және тиімді дамыту моделін қалыптастыруға арналған. Автор қойған міндеттердің өзектілігі - ауылдық жерлердегі қызмет түрлерін әртараптандыру, жаңа табыс көздерін құру мақсатында ел экономикасына интеграцияланған тәсіл ретінде ауылдағы өмір сүру жағдайларын қарастыруда. Қазақстанның ауылдық дамуының жаңа экономикалық парадигмасын білдіретін бағыттар негізделген. Перспективада ауылдық аумақтар қоғамның аса маңызды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық кіші жүйесіне айналуы үшін мемлекеттік құрылымдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық ұйымдар мен жеке сектордың әріптестігінен тұратын кешенді саясатты іске асыру жолдары көрсетілген. Қазақстандық ауылды жаңғырту моделін әзірлеудегі басты мәселелердің бірі - стратегияны бағалау және қабылданатын шаралар әдіснамасы айқындалды. Ауылдық елді мекендердегі өңірлік жағдайлардың алуан түрлілігін мониторингтеудің ауыл халқының өмір сүру сапасын жақсарту және басымдықтарды айқындау жөніндегі негізделген шараларды әзірлеу үшін сенімді және объективті база құруда маңызды ғылыми мәні бар екендігі атап өтілді. Автор "Ауыл - Ел бесігі" бағдарламасын іске асыру ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен әл-ауқатын арттыру, АЕМ әлеуметтік инфрақұрылымын жаңғырту мақсатында әлеуеті бар тірек және спутниктік ауылдарды дамытуға ықпал ететінін атап өтті. "Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры" АҚ ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз ету үшін қомақты қаражат бөлді. Қаржыландырылған жобалар қатарында бағдарламаның шарты стартаптар, ауылдық аумақтардағы қызметті кеңейтудің ауыл шаруашылығына жатпайтын бағыттары бойынша ұсыныстар болуға тиіс.

Зерттеу мақсаты - өңір шеңберінде ауыл жастарының көші-қон процесін талдау. Тақырыптың өзектілігі ауыл тұрғындарының әлеуметтік өмір сүру ортасын дамытудың заманауи проблемаларымен алдын-ала анықталған. Қазақстанда урбандалу үрдісі және соның салдарынан ауылдық аумақтардан қалаларға көші-қон орын алып отыр, бұл ауыл жастарына қатысты ерекше байқалады. Бұл әр түрлі факторларға байланысты: бұл, ең алдымен, ауыл шаруашылығын басқару саласында инновациялық технологиялық шешімдерді енгізу, ауылдарда тұрудың әлеуметтік-экономикалық жағдайлары. Мақалада статистикалық деректерді, халық пен сарапшылардың сандық және сапалық сауалнамаларының нәтижелерін пайдалану, мемлекеттік саясаттың бағыттарын зерделеу негізінде ауыл жастарының нақты және әлеуетті көші-қонының ауқымы мен құрылымындағы өзгерістер және Павлодар өңіріндегі негізгі реттеушілердің ықпалы талданады. Көшпелі және маусымдық орын ауыстыруды ескере отырып, жас кадрлардың көші-қон ағындарының моделі көрсетілді және оның ауқымына сандық баға берілген. Отбасылық желілердің- жастардың қалаларға қоныс аударуының катализаторының өсуі және тежеуші фактор ретінде ауыл бизнесінің рөлі анықталды. Мемлекет саясатының үрдістері және оның аймақтағы ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, жас мамандардың әлеуметтік жағдайы, демек, олардың көші-қонының қысқаруы қарастырылады. Автор ауылдық жерлердің тұрақты дамуына ғана емес, сонымен қатар ауыл жастарының болашағына да ықпал ететін осы өткір мәселелерді шешу бойынша ұсыныстар жасалған.